Εισαγωγή στο «Λαϊκισμός στην Ευρώπη και την Αμερική: απειλή ή διόρθωση για τη δημοκρατία», Cas Mudde & Cristóbal Rovira Kaltwasser (επιμ.), εκδόσεις Επίκεντρο, 2013.
Το «Λαϊκισμός στην Ευρώπη και την Αμερική» των Cas Mudde και Cristóbal Rovira Kaltwasser, είναι ένα βιβλίο για τον λαϊκισμό που απευθύνεται τόσο στην ακαδημαϊκή κοινότητα όσο και στο ευρύτερο αναγνωστικό κοινό που ενδιαφέρεται να ενημερωθεί για τα πιο σύγχρονα επιστημονικά συμπεράσματα γύρω από το σημαντικό αυτό φαινόμενο.
Ο λαϊκισμός είναι ένα θέμα που «παίζει» πολύ στα ελληνικά media, κυρίως ως αρνητικός χαρακτηρισμός κάποιου πολιτικού προσώπου ή κάποιου κόμματος συνολικά. Η τόσο συχνή χρήση του όρου, όμως, έχει αποδυναμώσει τελικά την περιγραφική του ισχύ στον βαθμό που, πολλές φορές, αναρωτιόμαστε ποιός τελικά δεν είναι λαϊκιστής στην Ελλάδα του 2013.
Ας ξεκινήσουμε, συνεπώς, με μία παραδοχή και μερικά ερωτήματα. Ας θεωρήσουμε ότι ο λαϊκισμός δεν είναι εξ ορισμού ούτε «καλός», ούτε «κακός». Αποφεύγοντας τις αξιολογικές κρίσεις ίσως βοηθηθούμε για να δούμε πιο ψύχραιμα την ουσία του. Πώς λοιπόν ορίζουμε τον λαϊκισμό; Και εν τέλει, σε τι συνίσταται; Είναι ιδεολογία; Είναι κοσμοθεωρία; Είναι ένα σύνολο αξιών; Ή μήπως είναι μία πολιτική στρατηγική για τη μεγιστοποίηση της πολιτικής κινητοποίησης; Είναι τελικά αναπόφευκτη η ύπαρξή του στη σύγχρονη δημοκρατία;
Το «Λαϊκισμός στην Ευρώπη και την Αμερική» περιστρέφεται γύρω από όλα αυτά τα ερωτήματα και, δίχως να διεκδικεί οριστικές απαντήσεις, μας βοηθά να χαρτογραφήσουμε το τοπίο και να τακτοποιήσουμε τη σκέψη μας με τρόπο ώστε, καταρχήν να είμαστε σε θέση να αναγνωρίσουμε λαϊκιστικές εκφάνσεις στο πολιτικό σκηνικό, και κατά δεύτερον να μπούμε σε μία λογική αξιολόγησης των επιπτώσεών τους στο δημοκρατικό κεκτημένο.
Το πιο σημαντικό επίτευγμα όμως, και ο λόγος που αξίζει κάποιος να επενδύσει χρήματα και χρόνο σε αυτό το βιβλίο, είναι η συγκριτική του διάσταση. Ξεκινώντας με τα λαϊκιστικά κόμματα του Βελγίου, ταξιδεύοντας ως τον Καναδά και από εκεί στο Μεξικό, στο Περού και πίσω στη Σλοβακία και πιο πέρα, παίρνουμε μία αίσθηση για τον λαϊκισμό ως παγκόσμιο δημοκρατικό φαινόμενο, διαλύοντας τυχόν ψευδαισθήσεις περί ελληνικής λαϊκιστικής ιδιαιτερότητας.
Είναι ενδιαφέρον, λοιπόν, να συγκρίνει κανείς τη χρήση λαϊκιστικών σχημάτων και προσεγγίσεων από τον Lopez Obrador ή τον Ούγκο Τσάβεζ με αυτά που μας έχουν συνηθίσει οι αριστεροί λαϊκιστές στην Ελλάδα, καθώς και Σλοβάκους ή Αυστριακούς λαϊκιστές ηγέτες με τη δεξιά πτέρυγα του εγχώριου πολιτικού φάσματος – οι ομοιότητες, θα συνειδητοποιήσετε, είναι συχνές και σημαντικές. Συνεπώς ο λαϊκισμός, που ορίζεται από τους επιμελητές ως «μία ιδεολογία ισχνού πυρήνα που θεωρεί την κοινωνία ως στην ουσία διαχωρισμένη σε δύο ομοιογενείς και ανταγωνιστικές ομάδες, τον «αγνό λαό» ενάντια στις «διεφθαρμένες ελίτ», και που υποστηρίζει ότι η πολιτική θα πρέπει να αποτελεί έκφραση της volonté générale (γενικής βούλησης) του λαού», έχει ποιότητες οι οποίες μπορούν υπό κάποιες συνθήκες να ευδοκιμήσουν σε διάφορες περιοχές του πλανήτη.
Εδώ έχει σημασία να δούμε πώς επηρεάζονται τελικά οι δημοκρατικοί θεσμοί σε κάθε χώρα, όπου ο λαϊκισμός σημειώνει επιτυχία. Το βιβλίο μας δίνει να καταλάβουμε ότι η σχέση δεν είναι ούτε γραμμική ούτε εύκολη στην αξιολόγησή της. Φαίνεται πως την διέπει μία διπλή λειτουργία. Ο λαϊκισμός ενδέχεται να επιφέρει μία διάβρωση των δημοκρατικών θεσμών προς την κατεύθυνση της απολυταρχίας (Περού, Βενεζουέλα κλπ.), παράλληλα όμως, βοηθά υπό συνθήκες στην ενίσχυση της ενασχόλησης των πολιτών με τα κοινά και την ενδυνάμωση της αίσθησης της λαϊκής κυριαρχίας μέσω της μείωσης του δημοκρατικού ελλείμματος. Υπάρχουν δηλαδή περιπτώσεις όπου ο λαϊκισμός έρχεται να δικαιώσει και να «λυτρώσει» πολιτείες, στις οποίες η δημοκρατική νομιμοποίηση των πολιτικών ελίτ έχει φτάσει στο ναδίρ και οι πολίτες ζητούν επιτακτικά την επιστροφή της εξουσίας εκεί όπου πιστεύουν ότι ανήκει – στη λαϊκή πλειοψηφία. Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις όπου η αφήγηση της δημοκρατικής κυριαρχίας καθίσταται στρατηγικό όπλο στα χέρια ηγετών οι οποίοι, αφού φέρουν τη λαϊκή ανατροπή και εγκατασταθούν στην εξουσία, δυσκολεύονται έπειτα να την αποχωριστούν, με αποτέλεσμα να διαβρώνουν συστηματικά τις συνθήκες του υγιούς πολιτικού ανταγωνισμού.
Από τί εξαρτάται το αν ο λαϊκισμός θα επιδράσει θετικά ή αρνητικά στη δημοκρατία; Οι επιμελητές καταδεικνύουν την ποιότητα των υπαρχόντων δημοκρατικών θεσμών ως το κρίσιμο κριτήριο. Μία ήδη ισχυρή δημοκρατία πιθανότατα θα καταφέρει να ενσωματώσει δημοκρατικά τις λαϊκιστικές επικλήσεις και να συνεχίσει στον «σωστό» δρόμο. Αντίθετα, σε μία θεσμικά αδύναμη πολιτεία, ο λαϊκισμός ίσως λειτουργήσει ως το μοιραίο χτύπημα που θα την πετάξει εκτός δημοκρατικής πορείας.
Είναι χρήσιμο λοιπόν το βιβλίο των Mudde/Kaltwasser; Ναι, σαφώς είναι, καθώς μας βοηθά να αναπτύξουμε εκείνα τα διανοητικά εργαλεία που απαιτούνται για να εντοπίζουμε τον λαϊκισμό, όταν τον βλέπουμε στην τηλεόραση ή τον διαβάζουμε στις εφημερίδες, και με λίγη παραπάνω τύχη και προσπάθεια, να καταφέρουμε να ξεχωρίζουμε τις «καλές» προτάσεις που κομίζει από τις «κακές». Ο Έλληνας αναγνώστης είναι, άλλωστε, ιδιαίτερα τυχερός ως προς το πέρασμα από τη θεωρία στην πράξη: το ελληνικό πολιτικό σκηνικό βρίθει λαϊκιστικών οντοτήτων και δεν θα τον δυσκολέψει ιδιαίτερα στον εντοπισμό του απαραίτητου υλικού για τον έλεγχο των θεωριών που θα έχει διδαχθεί από τους εξαίρετους ερευνητές του βιβλίου.
